ऊर्ध्वबाहुर्विरौम्येष न च कश्चित् शृणोति मे
धर्मादर्थश्च कामश्च स किमर्थं न सेव्यते?
म आफ्ना दुबै हात आकाशतिर उचालेर चिच्याइरहेछु । तर पनि कसैले मलाई सुन्दैनन् । धर्म(स्वकर्तव्य)बाट नै अर्थ(धनसम्पत्ति) र काम(इन्द्रियसुख)को समेत प्राप्ति हुन्छ, तैपनि किन होला यहाँ धर्मको पालना हुँदैन ?
अठार पुराण तथा महाभारतका रचयिता वेदव्यासलाई समेत आजभन्दा हजारौँ वर्ष पहिले नै यसो भन्न बाध्य पार्ने समय, क्रूर छ ।
यही क्रूर समयले महाभारतका दाउपेचलाई मानवसभ्यताका शाश्वत दाउपेच बनाएको छ । भनिन्छ, संसारको इतिहासमा भएका र हुनसक्ने सबै दाउपेच महाभारतमा छन् । यसैले पनि होला यसबाट मानवले धर्म भन्दा पनि दाउपेच नै सिकेका छन् । यसै प्रसङ्गमा जर्मन शासक विश्मार्कको भनेर प्रसिद्ध यो वचनको पनि सम्झना हुन्छ जसले भन्छ कि ‘इतिहासबाट केवल यति नै सिकिन्छ कि इतिहासबाट कसैले पनि केही सिक्दैन’ ।
मानव इतिहासको विशालतम महाकाव्य महाभारतका अनन्त कथाहरूबाट पनि शायद हामीले धर्म सिकेनौँ । सिक्यौँ त केवल खिचातानी र स्वार्थ, अनि फूट, लूट र गुटबन्दी । नेपालको निकटभूतकालको इतिहासले पनि यस्तै चरित्रको पुनरावृत्ति देखायो । नेपालको यसै द्वन्द्वोत्तर कालखण्डको घटनाक्रमको महाभारतकालीन चरित्रको माध्यमले व्याख्या गरिएको नाटक हो ‘यो कस्तो महाभारत?’
‘मैं समय हूँ ’ धेरैको कानमा अझै पनि हरीश भिमानीको गम्भीर आवाज गुञ्जीरहको हुन सक्छ । हो त्यही समय जसलाई सूत्रधार बनाएर आजभन्दा केही दशक अघि बीआर चोपडाले महाभारत टेलिधारावाहिक बनाएका थिए । धेरै अपूरो भए पनि धेरैका लागि महाभारतसित परिचित हुने अवसर प्रदान गरेको थियो उक्त धारावाहिकले । महाभारतका कथा र उपकथा वा महाभारतका चरित्रलाई आधार बनाएर यसअघि र यसपछि पनि धेरै कथा भनिए । नाटक र चलचित्रहरू बनाइए । जसरी पछिल्लो पटक समसामयिक राजनैतिक दाउपेचलाई महाभारतकालीन चरित्रका समानान्तर चरित्रका माध्यमले भारतीय निर्देशक प्रकाश झाले आफ्नो चलचित्र राजनीति मार्फत् देखाएका थिए । यसपटक भने लेखक दीपक पराजुली र निर्देशक पञ्च सुब्बा गुरुङले पोखराको गन्धर्व नाट्यशालामा नेपाली राजनीतिका समकालीन घटनाक्रमलाई बुनेर ‘यो कस्तो महाभारत?’ नाटक देखाइरहेछन् ।
नेपालको इतिहासमा घटित सशस्त्र द्वन्द्व तथा त्यसको अवतरण, राजतन्त्रको अन्त्य, राजनैतिक दल र त्यसका नेतृत्वको अवसरवादी चरित्र, विस्तृत शान्ति सम्झौता, मधेश आन्दोलन, संविधान निर्माण, सत्ताको खिचातानी अनि यी सबै घटनाक्रमहरूमा भारतको भूमिका लगायतका अनेक विषयहरूलाई महाभारतकालीन चरित्रहरूका माध्यमबाट नाटकमा देखाइएको छ । घटनाक्रमलाई अधिकांश ठाउँमा कलात्मक र प्रतीकात्मक रूपमा सुरुचिपूर्ण तवरले बुनिएको हुँदा दर्शकको ध्यान टुट्न पाउँदैन । यद्यपि कतिपय स्थानमा भने आवश्यकता भन्दा ज्यादा वास्तविक घटनाक्रमसित साम्य हुँदा दर्शकको रसभङ्ग पनि भएको छ ।
नाटकको कथानक नेपाली राजनीतिको घटनाक्रमसितै अघि बढ्छ भने चरित्रहरूलाई महाभारतका पात्रको नाम दिइएको छ । दर्शकहरूले महाभारतका पात्रका रूपमा देखाइएका नेपाली राजनीतिका प्रमुख पात्रहरू राजा ज्ञानेन्द्र, गिरिजाप्रसाद कोइराला, प्रचण्ड, केपीओली, बाबुराम भट्टराई, युवराज पारस, कमल थापा, सुशील कोइराला, मधेशवादी नेताहरू, भारतीय पक्ष आदिमध्ये कतिपय चरित्रहरूलाई सजिलै चिन्दछन् भने एकभन्दा बढी चरित्रको सम्मिश्रणको रूपमा रहेका कतिपय चरित्रलाई लिएर भने झुक्किन पनि सक्छन् ।
नाटक निर्देशक पञ्च सुब्बा (दिलप्रसाद) गुरुङ नाट्यक्षेत्रको लागि नयाँ नाम हैन । हाल पोखरा थिएटरसित सम्बद्ध रहेका उनले रङ्गकर्मका मञ्च र नेपथ्य दुबै क्षेत्रका प्रमुख विधामा पर्याप्त अनुभव पछि निर्देशनमा हात हालेका हुन् । उनले आफ्नो परिकल्पनाले नाटकमा पौराणिक र समसामयिक स्वादलाई सम्मिश्रण गर्न सफल भएका छन् । पौराणिक परिधानको झल्को दिने परिधानमा रहेका पात्रले आधुनिक हतियार तथा सञ्चार उपकरण प्रयोग गरिएको देखाइनु यसको एक उदाहरण हो । सीमित साधन स्रोतमा तर परिश्रमपूर्वक तयार पारिएको मञ्च र कलाकारका परिधान प्रशंसनीय छन् ।
दुर्याेधन बनेका नवराज गिरी आफ्नो जिउडाल र संवादले चरित्रमा जमेका छन् भने शकुनि बनेका विष्णु तिमिल्सिनाले शकुनिको कुटिलतालाई झल्काउन सफल भएका छन् । भीष्मपितामह बनेका रमेशबाबु तिमिल्सिनाले नाटकलाई शुरुदेखि अन्त्यसम्म आफ्नो चरित्रको वरिपरि घुमाउन सफल भएका छन्, यद्यपि बेलाबखत उनको चरित्र विशेष गरी बोलीबाट अझै वृद्धत्व झल्किएको देखिने अपेक्षा भने रहन्छ । सञ्जय बनेका रोशन ज्ञवालीले ल्यापटप हेर्दै गरेको युद्धको प्रत्यक्ष प्रसारणले दर्शकले पौराणिक समय र आधुनिक समयको राम्रो सम्मिश्रण अनुभव गर्छन् । धृतराष्ट्र र अस्वत्थामाको दोहोरो चरित्रमा रहेका निश्चल विमलले आफ्ना दुबै चरित्रलाई न्याय गरेका छन् । कर्ण बनेका एम डी काफ्ले, युधिष्ठिर बनेका राजेन्द्र अधिकारी, अर्जुन बनेका सरोज तिवारी, नकुल र सहदेव बनेका उज्वल ढकाल र गौरव पौडेल र सैनिक बनेका अञ्जन रोका, प्रतीक घिमिरे र धनकाजी श्रेष्ठ सबैले आआफ्नो स्थानबाट नाटकलाई बलियो बनाएका छन् ।
बर्बरिकको उल्लेख हुनुले सांकेतिक अर्थ बोकेको छ भने नाटकमा कुनै पनि स्त्री पात्र नदेखाइनु सुनियोजित छ । यहाँसम्म कि श्रीकृष्ण र द्रौपदीको समेत नाटकमा एक एक पटक उल्लेख मात्रै गरेर काम चलाइएको छ । छिटो छिटो दृश्य परिवर्तन गर्ने प्रयोजनले धेरै पटक मञ्चको दायाँ र बाँया आधा भागहरूमा प्रकाश परिवर्तन गरेर काम चलाइए पनि पूरा मञ्च प्रयोग गरिएको संवाद विहीन शान्तिवार्ताको दृश्य र नाटकको अन्तिममा देखाइने सत्ताको खिचातानीको दृश्य गहीरो अर्थ झल्काउने र जीवन्त बनेका छन् ।
नाटकका लेखक दीपक पराजुली इतिहास, पुराण र मिथकमा गम्भीर रूचि भएका लेखक हुन् । यस्ता लेखकले जब समसामयिक घटनाक्रमलाई बुनेर शाश्वत बनेका पौराणिक चरित्रमार्फत् कथा भन्छन् 'यो कस्तो महाभारत'को जन्म हुन्छ । इतिहास, राजनीति, मिथक र व्यंग्यमा रूचिराख्ने सबै कलाप्रेमीहरूको लागि यो कस्तो महाभारत स्मरणीय हुनेछ । यत्तिका लेखकबाट निकटभविष्यमा नै अझै नवीनतम घटनाक्रमलाई समेत समावेश गरिएको अझै चोटिलो ‘उत्तरमहाभारत’को आशा राखिनु दुराशा हैन ।
